Giriş

​

          Təəssüf ki, siyasiləşdirilmiş tarix,  bütün sahələrdə akademik araşdırmaların əsas məqsədi olan intizamı gözdən salmağa və həqiqəti tapmağa yönəlmiş dəqiq axtarışlardan uzaqlaşmağa xidmət edir. Orta statistik bir vətəndaşın əsas tarixi məlumatlara sahib olmadığı, lakin getdikcə daha çox siyasi sadiqliyə meyl etdiyi bir dünyada, tarix yazmaq böyük bir əhalini hərəkətə keçməyə həvəsləndirmək üçün inanılmaz dərəcədə güclü bir vasitəyə çevrilib. Tarixi hadisələrə əsaslanmayan şok və emosional təsirli bir hekayə danışmaq, müəyyən təşkilatlar üçün milyonlarla dollar maliyyə mənbəyi yarada, hökumətləri gözdən sala, iqtisadi əməliyyatları geri çevirə, hətta etnik qarşıdurma və müharibəyə səbəb ola bilər. Tarixin hərtərəfli təsir ilə ləkələnmiş və bütövlüyünü qismən itirmiş olması təəccüblü deyil.

​

          Birinci dünya müharibəsi əsnasında Şərqi Anadoluda millətlərarası qarşıdurmaların araşdırılması yuxarıda təsvir edilən çirklənmə rəngini aldı. Osmanlı xristian əhalisinin, daha dəqiq desək, ermənilərin, assuriyalıların, xaldeylilərin və yunanların üsyan tarixini təhrif etmək məqsədləri bu gün iqtisadi və siyasi güzəştlər əldə etməkdir. Tarixçilərin və siyasətçilərin 1915-ci il hadisələrini təsvir edərkən spesifik, yaxşı təyin edilmiş terminlərdən sui-istifadə etməsi xüsusilə problemlidir: "soyqırım", "sistematik", "kütləvi qətl" və "etnik təmizləmə" kimi sözlər siyasi cəhətdən güclü, lakin nəticədə qeyri -dəqiq ittihamları irəli sürmək üçün ehtiyatsızlıqdan istifadə edilib.

 

"Soyqırım inkarı" və siyasi maraqlar

​

          Bu arqumentin detallarını təqdim etməzdən əvvəl oxucular arasında ortaya çıxa biləcək "soyqırım inkarı" ittihamlarına toxunmağa dəyər. Bu sənədin məqsədi heç bir qrupun əziyyətini kiçiltmək və ya haqq qazandırmaq deyil. Əksinə, soyqırım ilə bağlı siyasətə, eləcə də bəzi cəhətlərdən təhrif olunmaya xidmət edən buraxılmış tarixə aydınlıq gətirməkdir. "Soyqırım inkarı" ifadəsi, tarixi hadisələrin təfərrüatları ilə bağlı mübahisələri yatırmaq üçün müasir bir "susdurma siyasəti" kimi istifadə edilməməlidir. 1900-cü illərin əvvəllərində Şərqi Anadoluda baş verən mürəkkəb bir faciəni yenidən qurarkən, güclü akademik sədaqətlə faktların bütün zəruri kontekst və araşdırmalarla obyektiv şəkildə təhlil edilməsi vacibdir.

​

          Hadisələr və onların təsviri vacib bir geosiyasi məqsədə xidmət edir. "Soyqırımlar" mütəmadi olaraq qonşu türk dövlətlərinə qarşı aparılan müharibələrə və ekspansionizmə bəraət qazandırmaq üçün istifadə olunur, bu arqumentin ən son təzahürü Dağlıq Qarabağda baş verir, burada 1990-cı illərdə 145,900 erməni, məsələnin mənşəyindən təxminən 8 onillik sonra ayrı-ayrılıqda mədəni və coğrafi kontekstdə, erməni soyqırımını təhlükəsizlik problemi olaraq göstərib, təxminən 600,000 azərbaycanlını qovdu. Ermənistan, Assuriya və Yunanıstanın "soyqırımı" kimi etiketlənməsinin birbaşa məqsədi odur ki, Türkiyə beynəlxalq təzyiqlər nəticəsində "təsirlənmiş" qrupların tələb edəcəyi bütün güzəştləri etsin və bu, Türkiyə hesabına ərazinin genişlənməsinə və "yüz milyardlarla dollarlıq nağd təzminatlara" gətirib çıxarsın. Ərazi və pul maraqları həqiqəti ikinci dərəcəli edir.

 

Hərbi Əməliyyatlar 

​

          Reparasiya tərəfdaşları olan tarixçilər, Türkiyə hökumətinin təşvişə düşərək, ölkəni yenidən həyata qaytarmaq və onu birləşdirmək üçün azlıqları ayırmaq və məhv etmək qərarına gəldiklərini iddia edirlər. Burada ciddi bir uyğunsuzluq var ki, bu da Anadolu xristianlarının etnik qarşıdurmada şəxsi iştirakı ilə bağlıdır. Onlar danışıqlarda, hekayənin nisbətən güclü nümayəndələri kimi deyil, passiv personajlar kimi təsvir olunurlar. Qeyd etmədikləri məqam, 1880 -ci illərdən bəri, ermənilər, asuriyalılar və yunanlar kimi Anadolu xristian qruplarının Türkiyə hökumətini zorakı şəkildə süquta uğratmaq üçün mütəşəkkil səylər göstərmələridir. Xunçak, Daşnak və Armenakan kimi təşkilatlar 1880-ci illərdə quruldu və manifestlərində göstərildiyi kimi Osmanlı dövlətinin ərazilərini ələ keçirmək və silahlı qarşıdurma yolu ilə Ermənistanı yaratmaq kimi birmənalı məqsədləri vardı. Anadolu xristianlarının amansız silahlı üsyanları geniş yayılmışdı və öz etno-dövlətlərini yaratmağa çalışdıqları ərazilərdə yaşayan dinc müsəlmanlara qarşı yönəlmişdi. Aşağıda, fəaliyyət tərzləri ilə bağlı kontekst təmin etmək məqsədi ilə bu təşkilatlardan bəzilərinin "tərcümeyi -halı" verilmişdir:

 

• 1890, 1900 və 1910 -cu illərdə müsəlman azlıqların (kürdlər, çərkəzlər, azərbaycanlılar və s.) qan tökülməsinə səbəb olan bir sıra silahlı üsyanlar.

• Türk diplomatların, hökmdarların və digər dövlət məmurlarına  sui-qəsdlər.

• 1903 -cü ildə rus generalı və dövlət xadimi Qriqori Qolitsına edilən sui-qəsd.

• Türkiyə hökumətinə vergi ödəməkdən imtina nəticəsində 1890-cı illərin əvvəllərində baş verən hərbi qarşıdurmalar

• 1905-1907 -ci illərdə tatarların qırğınları və 158 müsəlman kəndinin dağıdılması.

• 1918 -ci ildə azərbaycanlıların kütləvi şəkildə öldürülməsi (12 mindən çox ölü).

 

          Bu təşkilatların çoxunun çox aqressiv və mübariz mövqeləri vardı. Rəsmi daşnak sənədlərində "Silahlı dəstələrin yaradılması və onların ideoloji və praktiki hazırlığı", "İnqilab komitələrinin yaradılması", "Hökumət institutlarının məhv edilməsi və talan edilməsi" və "Hökumət nümayəndələrinə, sələmçilərə, satqınlara və hər növ istismarçılara qarşı terrorun istifadəsi" kimi müddəalar var idi. Müasir oxucular daşnakların / xunçakların və müasir terror qruplarının mövqelərindəki və hərəkətlərindəki oxşarlıqların fərqindədirlər, çünki "terror" sözünə sözün əsl mənasında bütün rəsmi sənədlərdə rast gəlmək olar. Çox sayda tarixçinin əsassız olaraq istinad etdiyi kimi bunu "təşviş" adlandırmaq çətindir, çünki 1870-ci illərdəki Rusiya-Türkiyə müharibəsindən başlayaraq, ermənilər və digər xristian qrupları daim türk dövlətinin düşmənlərinin yanında olub, yerli müsəlman sakinlərinə silah qaldırıb, qətl təşkil edib və yaşadıqları ölkənin qanunlarını açıq şəkildə pozub. Müqayisə üçün təsəvvür edək ki, sanki Florida əhalisi vergi ödəməyi dayandırır, ABŞ hökumət idarələrini yandırır, Amerikanın siyasi və mədəni liderlərinə qarşı sui-qəsdlər təşkil edir, Birləşmiş Ştatları süquta uğratmaq üçün onlara dəstək olmağa çağırmaq üçün İran və Şimali Koreyadakı konfranslara gedir, əyalətlər və onların əhalisini daim qırğınlara məruz qoyur. Bunların heç biri soyqırım tərifini həqiqətən əsaslandıran Avropa Holokostunun şərtlərinə bənzəmir.

 

Mənbəyə yalnış əlaqə

​

          Xristianların Osmanlı İmperatorluğunun şərq əyalətlərində müsəlmanlara və Osmanlı dövlətinə qarşı apardıqları açıq hərbi əməliyyatlara baxmayaraq, onların hərəkətlərinə görə hər hansısa cəza və ya qisas soyqırım hekayəsinə daxil edilməmişdir. 1913 -cü ildə İstanbulda Xunçaklar Sosial Demokrat Partiyasının 7 -ci Konfransı zamanı İttihad adlı bir siyasi partiya liderlərinə sui -qəsd təklifi irəli sürüldü. Təklifi irəli sürənlər - Xunçak partiyasının 20 üzvündən ibarət bir qrup - bu və buna bənzər təkliflərə görə 1815 -ci ildə tutularaq güllələndi. Həmən şəxslərin və onlar kimi yüzlərlə insanın adı- sözdə Türkiyədə erməni ziyalılarının qəsdən məhv edilməsi zamanı öldürülən erməni ziyalılarının siyahısındadır. Bu tarixi bir manipulyasiyadır. İyirmi kişidən ibarət bir qrup millət vəkillərinə sui -qəsd cəhdinə görə həbs edildi və yaşadıqları dövlətin qanunlarına uyğun olaraq istintaq altına alındı.  Qatillər türk, kürd və ya azərbaycanlı olsaydı, nəticə tam olaraq eyni olardı - kimin törətdiyindən asılı olmayaraq, hökumət üzvlərini öldürmək cəhdi xəyanətdir. Beləliklə, bu xristian "ziyalılarının" öldürülməsi etnik təmizləmə deyil, Osmanlı qanunlarının adi icrası idi.

​

          Eyni yanlış məntiq daha geniş miqyasda tətbiq olunur. Birinci dünya müharibəsi əsnasında Osmanlı İmperatorluğunun xristian təbəqələri İngilislərin, Rusların və Fransızların tərəfinə keçdilər və bu müttəfiqlərin verdiyi silahlardan istifadə edərək Osmanlıya qarşı içəridən kütləvi üsyanlar başlatdılar və əslində üçüncü bir cəbhə yaratdılar. Bu silahlı qiyamların təfərrüatları açıq şəkildə sənədləşdirildi - müsəlman və xristian əhalisi qarışıq olan şəhərlərdə xristianlar mülki əhaliyə hücum edərək müvəqqəti olaraq yerli hökuməti nəzarətə götürdülər.  Onlara bunu etmək nisbətən asan idi, çünki adətən hər bir əyalətdə yerləşən hərbi qüvvələr birinci dünya müharibəsində döyüşdükləri üçün, Osmanlının ya şərq, ya da qərb sərhədində idilər. Osmanlı əsgərləri şərq cəbhəsindən çəkilərək üsyançı əyalətlərə yerləşdirildikdə,  üsyançı şəhərləri təzədən geri almalı oldular və bu da ordu arasında itkilərə səbəb oldu. Bu ölümlər də soyqırım statistikasına daxil edildi və döyüşlər "kütləvi qığınlar" olaraq xarakterizə edildi. Anadolu xristianları ilə Osmanlı qoşunları arasındakı hərbi toqquşmalar və bunun nəticəsindəki itkilərin birinci dünya müharibəsi zamanı mübarizə aparan və qarşılıqlı döyüşən tərəflər olduğu nəzərə alınaraq, bu Osmanlı xəyanətinin sübutu olaraq təqdim edilməməlidir.

 

"Sistemli" kütləvi qırğınlar

​

          Artıq qeyd edildiyi kimi, Osmanlı xristianları müttəfiq dövlətlər tərəfindən müsəlmanların öldürülməsində və şəhərlərin ələ keçirilməsində rol oynayan daxili qeyri -sabitlik yaratmaq üçün istifadə edilirdi. Bu müsəlmanların əksəriyyəti əslən Şərqi Anadoluda yaşayan kürdlər idi. Ərazinin yaxınlığı səbəbindən şərq cəbhəsində döyüşən bir çox əsgər kürd idi və üsyanlar başlayanda üsyançı vilayətlərə ilk onlar göndərildi.  Yanan şəhərlərə və kəndlərə qayıdan bu kürdlərin çoxu, ailələrinin öldürüldüyünü gördükdə həmvətənləri-xristianların xəyanətinin şahidi oldular. Birlikdə böyüdükləri qonşuları indi silahlılar idi və yaxınları üçün təhlükə yaradırdı. Belə bir qəzəbin hökm sürdüyü bir mühitdə, regional hərbi komandirlər və yerli çağırışçılar, rəhbərlərinin əmrlərini yerinə yetirməkdən imtina etdilər və xristianlara qarşı qəddarcasına qisas almağa başladılar. Rəhbərlərinin onlara belə bir vəziyyətdə necə düzgün davranmalı olduqlarını demələri onları sadəcə olaraq maraqlandırmırdı.

​

          Osmanlı hökumətindən xristian mülki vətəndaşları qorumaq üçün açıq təlimat aldıqları danılmazdır. Osmanlı İmperatorluğunun Daxili İşlər Naziri, tabeliyində olanlarla rəsmi yazışmalarında bunları bildirdi:

 

"Köçürülən ermənilərin köçü zamanı onların təhlükəsizliyinin tam təmin edilməsi vacibdir. Yerli əhalinin köçürülmə müddətində heç bir halda ermənilərə qarşı heç bir tədbir görməsinə icazə verilmir. Bununla birlikdə, bütün marşrut boyunca ailələr və kəndlilər tərəfindən mümkün hücumlara qarşı hər cür tədbir görülməli və zərurət yarandığı təqdirdə belə bir hücuma cəhd edən hər kəs dayandırılmalıdır." 

 

Nəinki belə əmrlər verilmişdi, hətta bu əmrlərə tabe olmayanlar həbs edilmiş və cəzalandırılmışdı - çoxları edam edilmişdi. Bu adamlardan təxminən min nəfəri ermənilərə vurduğu ziyana görə Türkiyə hökuməti tərəfindən tutularaq ədalətə cəlb edildi. Osmanlı İmperiyası hökümətinin bu situasiyada olanlara qəti şəkildə qarşı olduğunu və günahsızların qorunması üçün əllərindən gələni etdiklərini nəzərə alaraq bunun ermənilərin və assuriyalalıların sistematik kütləvi qırğınlarının olmasını iddia etmək yanlışdır. Onu da qeyd edək ki, bütün bunlar onların böyük bir müharibədə məğlub olma astanasında və demək olar ki, öz şərq əyalətləri üzərində kontrolu itirmə zamanı baş verirdi. 

​

          Son olaraq, adətən debatlarda nəzərə alınmayan anadolu xristianlarının fikirlərinə də toxunmağa dəyər. Müsəlmanların üsyanına və qətliamına qarşı çıxan bir çox ermənilər və assuriyalılar, üsyançıların təsis sənədində ‘’hər cür hökumət nümayəndələrinə, sələmçilərə, satqınlara və istismarçılara qarşı terrorun istifadəsi’’  maddəsi nəzərə alınmaqla öz millətlərindən olan insanlar tərəfindən öldürüldü. Keçmiş Daşnaksutyun üzvü və Ermənistanın Baş naziri Hovhannes Kajasnuni münaqişə haqqında fikrini belə bildirmişdi: 

​

"Sübutlar var, – və bu vacibdir – bu on illər əvvəl başlamış Türkiyə hökümətinə qarşı mübarizə idi və buna qarşı Türkiyə dövləti ermənilərin deportasiyasına və güllələnməsinə və türk ermənistanının dağıdılmasına başladı. Bu qorxunc faktdır!" 

 

Əsrlərlə Osmanlı imperiyasının tərkibində yaşayan türklərin, kürdlərin, ermənilərin, assuriyalıların və digər xalqların sülh içində yaşamasından sonrakı onilliklərdə Osmanlı İmperiyasının varlığının belə qanlı sona çatması özü bir faciədir. Bu hadisələri qeyd edərkən, həqiqəti və qurbanların - həm müsəlmanların, həm də xristianların- siyasi məqsədlə çəkdikləri əziyyəti göz ardı edə bilmərik.