Giriş

​

          21 may 1864 - cü ildə Rus imperiyası Çərkəzdə altı illik sistemli massiv qırğınlara və məcburi deportasiyaya başladı. 1870-ci ilə qədər 800,000 çərkəz öldürüldü, 700,000- i  isə Fars və ya Osmanlı imparatorluğuna köçürüldü; bu 1,5 milyon qurban qırğın zamanı ümumi çərkəz əhalisinin 90%- ni təşkil edirdi. Bu faciə Çar Rusiyasının Qafqazdakı ekspansionist və ruslaşdırma siyasətinə qarşı Çərkəzlərin siyasi, ərazi və dini muxtariyyət uğrunda çoxəsrlik mübarizəsinin kuliminasiyası idi. Çərkəzlər və Rusiya İmperiyası arasında ərazi mübahisəsi 1714-cü ildə Böyük Pyotrun Qafqaz yürüşündən bəri mövcud idi, lakin 1763-cü ildə yeni elan edilən İmperator II Yekaterina Kuban çayı üzərində Rusiya istehkamlarının inşasına əmr verdikdə daha genişmiqyaslı münaqişə başladı. Növbəti yüzillikdə Rusiyanın Qafqazda və Balkanlarda genişlənməsi ruslar və çərkəzlər arasında davam edən münaqişəni daha da şiddətləndirərək, iki rus-türk savaşına səbəb oldu və Qafqaz bölgəsində geosiyasi qeyri -sabitliyi artırdı. 1829-cu ildə ikinci Rusiya-Türkiyə savaşı nəticəsində Osmanlı İmperatorluğu, Ədirnə Sülh Anlaşmasına əsasən, Qafqazın bütün ərazisini Rusiya İmperatorluğuna verdi. Göründüyü kimi, Çərkəzlərin soyqırımı, Müsəlman Çərkəzlərin Rusiya İmperatorluğunun assimilyasiya siyasətinə qarşı uzun müddət davam edən mədəni müqavimətindən qaynaqlanırdı. Ancaq, Ədirnə Sülh Müqaviləsi çox vaxt göz ardı edilir. Osmanlılar hüquqi olaraq özlərinə də aid olmayan bölgə olan Çərkəzin suverenliyini ruslara "ötürdükləri" üçün hazırki sənəddə iddia edilir ki, Ədirnə sülh müqaviləsi Çərkəzlərin soyqırımı ilə birbaşa əlaqəlidir. Müqavilə rusların Çərkəz üzərində suverenliyini elan etmələrinə səbəb oldu, Çərkəzlər isə bunun qanuni olduğunu qəbul etmirdi,  bu da konfliktdə olan iki gücün fikir ayrılığına səbəb oldu.

 

Tarixi kontekst: Çərkəzlər

​

          Çərkəzlər, Rusiya İmperiyası tərəfindən törədilmiş soyqırımdan əvvəl bir minillikdən çox müddətdə Şimali Qafqaz Qara dəniz sahillərində məskunlaşmışlar. Başlanğıcda çərkəzlər köçəri tayfalar olsalar da, 5-6 -cı əsrlərdə Bizans İmperiyası tərəfindən pravoslavlığa çevrildi. Bizans İmperiyası dövründə Çərkəzlər, onlardan cənubda yaşayan və VII-VIII əsrlərdə İslamın yayılması zamanı ermənilər kimi xristian olaraq qalmış gürcülərlə birləşirdilər.

​

          15-ci əsrdə Osmanlı İmperatorluğu Bizansın yerinə keçəndə Çərkəz Osmanlı İmperatorluğuna xərac ödəyən dövlət statusu aldı. Osmanlı İmperiyasından qismən hərbi asılılığa baxmayaraq, Çərkəzlər heç vaxt vassal statusunu almadılar və buna görə də Osmanlıdan tam muxtariyyətlərini qorudular. Osmanlı Türkləri Çərkəzləri tatarların basqınlarından qorumaq vədinə əməl etmədikdən sonra, onlar da türklərdən daha asılı olmadıqlarını "bir daha xərac verməmək" ifadəsi ilə elan etdilər. Onların bu ifadəsi, 1708 -ci ildə Osmanlılara və Krım Xanlığına qarşı Knazaxl Döyüşündə təəccüblü bir qələbə ilə izlənildi. Təəssüf ki, Osmanlı üzərində qələbədən qısa müddət sonra, Rus Çarı I Pyotr Qara dəniz sahillərini ələ keçirmək ümidi ilə 1714 -cü ildə Çərkəzə hücum etdi. Məğlubiyyətə baxmayaraq, I Pyotrun cəhdi Rusiyanın Çərkəzi ələ keçirmək cəhdlərinin başlanğıcını qoydu - bu missiya 1763 -cü ildə II Yekaterina tərəfindən davam etdirildi və 1864 -cü ildə II Aleksandr tərəfindən tamamlandı.

 

Assimilyasiyadan imtina

​

          Böyük Pyotr Rusiyanın qərbləşmə və modernləşmə proseslərinə başlayanda, Rusiya İmperiyası, 18 -ci əsrdən başlayaraq, qəti islahatçı və ekspansionist siyasət tətbiq etməyə başladı. Atlantikadan uzaq olan rusların məqsədi, şimal sərhədlərini Qafqaza, qərb sərhədlərini Sibir və Uzaq Şərqə doğru genişləndirmək idi. Buna görə də, Çərkəz rusların Qafqazı ələ keçirməsi və Rusiya imperiyasının Qara dənizə təsir dairəsini genişləndirməsi yolunda bir maneəyə çevrildi. Aydındır ki, yeni ərazilərin ələ keçirilməsi həm də, böyük imperiya daxilində çoxlu etnik azlıqların hakimiyyəti deməkdir. Bu səbəbdən milli azlıqların sayı artdıqca çar Rusiyasında üsyanların qarşısını almaq üçün "ruslaşdırma" sistemi qəbul edildi. Çərkəzlər, Sibir rəqibləri ilə müqayisədə, Rusiya İmperatorluğunun üzləşdiyi daha inadkar bir etnik qrup idi. Etiraf etmək lazımdır ki, 17-18 -ci əsrlərdə Rusiyanın Sibir düzlərində qonşularının çoxu köçəri həyat tərzi sürürdü. Onların Siyasi və mədəni mübadilə mərkəzlərindən təcrid olunmaları, dünyanın böyük dini ideologiyalarından təsirlənməmələri demək idi. Ancaq Çərkəzlər, əslində pravoslav olmalarına baxmayaraq, 18 -ci əsrdən etibarən fəal şəkildə İslamı qəbul etməyə başladılar. Ən əsası, qeyd edilir ki, Çərkəzlərin İslamı qəbul etməkdə əsas məqsədləri Rusiyanın ərazi ilə yanaşı mədəni təsirlərinə də müqavimət göstərmək idi. 1864 -cü ildə çərkəz müqaviməti döyüş meydanında yatırıldıqdan sonra, bir əsr ərzində Çərkəz əhalisinin 75% -dən çoxu artıq İslamı qəbul etmişdi. Rus İmperatorluğunda İslamla bağlı vəziyyəti araşdırdığı üçün, azərbaycanlılar və kürdlər də daxil olmaqla Qafqazdakı əksər müsəlmanlar, assimilyasiya etməkdən imtina etdikləri üçün çar hökumətinin təqibindən qorxaraq, həmən ərazilərdən Osmanlı İmperatorluğuna qaçdılar. Rus mədəniyyətini və Rus Pravoslavlığını qəbul etməkdən imtina etmələri, III Aleksandrın ruslaşdırma doktrinasının tətbiqinin Çərkəzdə praktiki olaraq qeyri -mümkün olmasına səbəb oldu. Nəticədə Çərkəzlərin ruslaşmaya qarşı müqaviməti, 1864 -cü ildə bölgənin işğalından sonra Rusiya İmperatorluğunun törətdiyi vəhşiliklərin səbəblərindən biri kimi qəbul edildi.

 

Ədirnə Sülh Müqaviləsi

​

          Müsəlman Çərkəzlərin mədəni dayanıqlılığı soyqırım üçün yetərincə güclü bir səbəb olsa da, Ədirnə Sülh Müqaviləsinin şərtləri qətliamın daha çox birbaşa izahını verir. Ədirnə Sülh Müqaviləsi 1829-cu ildə ikinci Rusiya-Türk müharibəsi nəticəsində və Çərkəzlərin İslamı qəbul etməsindən bir əsr sonra imzalanmışdır. Təkrar edək ki, Rusiya İmperiyası yarı çökmüş "xəstə Avropa adamını" məhv etdi və Qafqazda və Balkanlarda öz məhsulunu yığdı. Osmanlı İmperatorluğunun məsuliyyətsiz hərəkətləri nəticəsində Çərkəzlər məhv edildi. Britannica, sülh müqaviləsinin şərtlərinin Rusiyanın istəyinə yönəli olduğunu qeyd edirdi: “Osmanlı İmperatorluğunu zəiflətmək istəyinə əsaslanaraq, digər güclər tərəfindən parçalanmasını istədi. Müqavilə, Rusiyaya Dunay çayının ağzını və Qara dənizin Qafqaz sahil zolağını, o cümlədən Anapa və Poti qalalarını idarə edən adaları ilhaq etməyə icazə verdi. " Osmanlı İmperiyası, Rusiya İmperiyasının Şimali Qafqaz sahilindəki Çərkəz bölgəsinə olan iddialarını qaldırdı. Müqavilənin bu spesifik şərti çaşqınlığa səbəb oldu və Çərkəzlərlə Ruslar arasındakı qarşıdurmanın şiddətlənməsinə zəmin yaratdı, bu da nə Osmanlıdan, nə də Rusiyadan asılı olmayan Çərkəzlərin birdən -birə Rus imperiyasının hakimiyyəti altına düşməsi vəziyyətinə gətirib çıxardı.

​

          Ədirnə Sülh Müqaviləsinin bu şərti, dövrün İngilis siyasətçiləri tərəfindən ağır tənqid edildi. İngiltərənin İcmalar Palatasının üzvü John Arthur Roebuck, rusların 1836 -cı ildə İngilis gəmisi  Vixen'i ələ keçirməsindən sonra bunları söylədi:

​

"Rusiyanın müdafiəsi, Adrianopol (Ədirnə) Sülh Anlaşmasına görə Çərkəzin Türkiyə tərəfindən Rusiyaya köçürülməsi faktından ibarətdir; və buna görə də Rusiyanın Çərkəz sahillərini mühasirəyə almaq və limanlar üçün uyğun hesab etdiyi hər hansı bir gömrük qaydaları qurmaq hüququna malik idi. İndi hər şeydən əvvəl Çərkəz ərazisinin Rusiyaya aid olduğunu təkzib edirəm; İkincisi, iddia edirəm ki, bu ərazilərə sahib olmadıqda, beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq, Rusiyanın Çərkəz limanları ilə bağlı heç bir gömrük qaydası qurmaq haqqı yoxdur; üçüncüsü, Rusiyanın azad insanların ərazisinə aid olan sahildə İngilis mallarını daşıyan bir İngilis gəmisinin limanlara girməsinə mane olmağa haqqı olmadığı fikrini dəstəkləyirəm."

 

          Əslində, Roebuck İngiltərənin Vixen gəmisi ilə əlaqədar vəziyyətə fokuslanaraq, açıq-aydın bildirir ki, beynəlxalq hüquqa görə Rusiyanın Çərkəzə müdaxilə etmək hüququ yoxdur. Roebuck öz fikirlərini belə əsaslandırır: "Adrianople Sülh Müqaviləsinə görə Çərkəzin Rusiyaya verilməsi mübahisəli bir məsələdir. Çərkəzlərin öz ölkələri var. Türkiyənin Çərkəzi Rusiyaya vermək hüququnun olduğunu inkar edirəm. " Roebuckun Türkiyənin Çərkəzi Rusiya İmperiyasına vermək hüququna dair mövqeyini Lord Dudley Stewart da daxil olmaqla Ümumi Palatanın əksər üzvləri dəstəklədi. Beynəlxalq aləmdə politoloq Karl Marx da Osmanlıların məsuliyyətsiz qərarını sərt şəkildə tənqid edirdi. Təəssüf ki, Britaniya İmperiyasının Çərkəz məsələsinə müdaxilə etməkdə heç bir marağı və məsuliyyəti yox idi, çünki əsas məqsədi Vixenin azad edilməsini təmin etmək idi. Çərkəzlərin sülh müqaviləsini tanımadıqları  və buna cavab olaraq İngiltərəyə, Fransaya və Osmanlı Türkiyəsinə elçilər göndərərək rusların törətdikləri qəddarlığı və dağıntıları ifşa etmək missiyasını yerinə yetirdikləri göz qabağındadır. Buna baxmayaraq, müqavilə əsasında Çərkəz  üzərində hüquqi yurisdiksiyasını və suverenliyini alaraq I Nikolas Çərkəzlərin tamamilə məhv edilməsi üçün əmr verdi.

​

          Sonrakı 34 il ərzində Rus-Çərkəz qarşıdurması, Ədirnə Sülh Müqaviləsindən əvvəlki müddətə nisbətən daha geniş vüsət aldı. 1861 -ci ildə Çərkəzlər, Rus işğalına müqavimət göstərmək üçün son çarə olaraq Müstəqil Çərkəz Məclisi adlı bir məclis təşkil etdilər, lakin son Çərkəz qoşunları 1864 -cü ildə Gbadda döyüşündə məhv edildikdən sonra cəhdləri boşa çıxdı.

 

Nəticə

​

          Çərkəz soyqırımının tarixi, imperiya ekspansionizminin qanlı başı olaraq tarixdə əbədi olaraq qalacaq. İki qüvvə arasındakı qarşıdurma Rusiya imperiyasının Qafqazda yürüşü ilə başladı; Çərkəzlərin ruslaşmaya qarşı mədəni və ərazi müqaviməti ilə artdı və nəticədə kağız üzərində Ədirnə Sülh Müqaviləsi Rusiyaya Çərkəz üzərində qanuni suverenlik verdikdən sonra geri qayıtmayacaq həddə çatdı.