Stiven Li: Qafqaz Uğrunda Döyüş
1942 -ci ilin yazında Adolf Hitler, Barbarossa əməliyyatında əldə edilən irəliləyişlərə əsaslanaraq, kod adı “Edelvays Əməliyyatı” olan, almanları Cənubi Qafqaz bölgəsinə doğru irəliləməyə çağıran bir təlimat verdi. Hitler, Azərbaycanda Bakının zəngin neft yataqlarını hədəfləyirdi, çünki müharibənin neft və xammalları - əvəzolunmaz döyüş mənbələrini idarə edənlər tərəfindən qazanılacağına inanırdı; istehsal və ticarət asanlıqla və tez bərpa edilə bilərdi. Buna görə də, Bakı 1942 -ci il yay hücumunun əsas hədəfi olaraq seçildi, çünki o, yalnız nasistlərə lazım olan bütün nefti verməyəcək, həm də sovetləri bu qiymətli mənbədən məhrum edəcəkdi.
Təxmin edildiyi kimi, bütün Sovet neftinin təxminən 70-80 faizi Bakıdan, dörddə biri isə Bakının şimalındakı Çeçenistandakı Qroznıdan və Qafqazın Adıgey Respublikasındakı Maykopdan gəlirdi. SSRİ -yə ərzağın böyük hissəsini də Qafqaz verirdi. Bundan əlavə, Qara və Xəzər dənizlərindəki limanlar müharibədən əvvəl sovetlərin ixracatının 55 faizini və idxalının 50 faizini təşkil edirdi. Müharibə dövründə Xəzər limanı İngiltərə və ABŞ -dan döyüş sursatı, ərzaq və xammal tədarükündə ikinci ən əhəmiyyətli liman idi.
Qafqaz həmçinin neytral Türkiyəni Rusiya ilə ayıran və Qara dəniz vasitəsilə Rusiyanı Aralıq dənizinə bağlayan Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistan kimi bir çox “Sovet Sosialist Respublikaları”nın və etnik qrupların mövcud olduğu ərazi idi. Beləliklə, bölgə ilk növbədə Bakının geniş neft yataqları səbəbilə, həm də Sovet İttifaqının ABŞ və Britaniya kimi müttəfiqləri ilə arasını kəsə bilmə potensialında olan bölgənin Rusiyanın təchizat xəttindəki əhəmiyyəti və coğrafi mövqeyinə görə, almanlar üçün yüksək strateji əhəmiyyətə malik idi. Almanlar bu səbəbdən cənubda Qafqaz üçün bir əməliyyata daha çox diqqət ayırırdılar. Qafqazın itirilməsi ruslar üçün fəlakət yarada bilərdi, lakin bu məsələyə qərb mediasında və II Dünya Müharibəsinin tarixi müzakirələrində Normandiyanın işğalı və Stalinqrad döyüşü kimi hadisələrdən daha az diqqət yetirilir.
Qafqazdakı münaqişənin əhəmiyyəti nəinki diqqətdən kənarda qaldı, həm də Cənubi Qafqaz bölgəsindəki etnik qrupların səylərinin Sovet müharibəsinə təsiri daha çox tanınmağa layiqdir. Şimali Qafqazın ənənəvi müsəlman etnik qrupları Sovet İttifaqına qarşı silahlı müqavimət göstərirdilər və buna görə də 1939 -cu ildə məcburi hərbi xidmətə çağırışa qədər orduda xidmət etmirdilər. Ancaq, Sovet liderləri bu çağırışçı əsgərlərə etimad göstərmirdilər və tez-tez sadiqliklərini şübhə altına alırdılar. Əsgərlər başqa bölgələrdəki Qırmızı Ordu əsgərləri ilə müqayisədə daha yüksək bir sürətlə ordudan qaçırdılar. Beləliklə, onların məcburi çağırışları 1942-ci ildə başa çatdı. Lakin, Cənubi Qafqazın Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycanın xalqları Sovet İttifaqı tərəfdarı idilər və Qafqaz münaqişəsində Sovetlərə əhəmiyyətli kömək göstərirdilər. Sovet liderləri Transqafqazlılardan asılı ola bilərdi və onların sədaqətinə şübhə etmirdilər. Bir çox Transqafqazlılar könüllü olaraq xidmətə getdilər və qadınlar və yaşlı kişilər Qırmızı Ordudakı kişilərin buraxdığı neft qazma işlərində boş yerləri dordurdular. Nasistlərə qarşı göstərdikləri cəsarətli səylər nəzərə çarpmırdı - əgər onlar şimali Qafqazdakılar kimi eyni dərəcədə üsyankar olsaydılar, Sovet müharibəsi orduda insan qüvvəsinin və neft sahələrində işçilərin çatışmazlığına görə viranedici nəticələnə bilərdi.
Bu səbəblə, Edelvays əməliyyatı, Almaniyanın Qırmızı Ordunu şikəst etmək və Qafqazın məhsuldar neft yataqlarını özlərinə almaq istəyindən doğdu. Hitler, qüvvələrinin böyük hissəsini neftlə zəngin olan Bakı yataqlarını ələ keçirmək üçün Qafqaz hücumuna həsr etdi, lakin Ruslar üçün böyük bir sənaye mərkəzi olan Stalinqrad yaxınlığında kulminasiya nöqtəsinə çatacaq əməliyyatlar üçün də qüvvə saxladı. Alman generalı Franz Halder gündəliyində "müharibə şərqdə həll olunacaq" yazmışdı, yəni Almaniyanın Qafqazdakı hücumunu nəzərdə tuturdu - Bakını fəth etməklə nasistlər Sovetləri məğlub edəcəkdilər. Beləliklə almanlar, Stalinqradda cəmləşərkən, Bakı, Maykop və Qroznıdakı neft yataqlarını ələ keçirməyin ən böyük əhəmiyyətə malik olduğu qənaətinə gəldilər. Hitler, 1942 -ci ilin iyulunda hücumu planlaşdırarkən, almanların Bakının neft yataqlarını həmin ilin noyabrına qədər ələ keçirəcəyinə ümid edirdi. Hitlerin vaxt cədvəli, şərqdə Alman işçi qüvvəsinin olmaması səbəbindən inanılmaz dərəcədə optimist idi. 1942 -ci ilin iyununda Şərqi Orduda sovetlərin qış əks hücumu zamanı ağır itkilər verdiyi üçün təxminən 740.000 vakant yer var idi. Demək olar ki, yeganə həll yolu, hər bir ehtiyat ordu üzvünün köməyinə müraciət etməklə və hələ də təlimdə olan 1923-cü il (18-19 yaşlı) təvəllüd əsgərləri orduya qəbul etməklə vakant yerləri sənaye işçilərinin hazırlanması ilə doldurmaq idi. Buna baxmayaraq, almanlar yenə də böyük bir insan gücü problemi ilə üz-üzə idilər. Həddindən artıq məntiqsiz cədvələ və işçi qüvvəsi mübarizəsinə baxmayaraq, Hitler Bakının neft yataqlarının işğalında inadkar idi, bunu Almaniya zəfəri üçün zəruri hesab edirdi, çünki Rusiyanın tədarük xətlərini incələşdirəcək və onsuz da təhlükəli olan ərzaq vəziyyətini pisləşdirəcəkdi.
Tez bir zamanda, təxminən bir ay ərzində şəhərə gəldikləri üçün Stalinqrada çatmaq əməliyyatı almanlar üçün olduqca uğurlu alındı. Ruslar Stalinqradın sənaye əhəmiyyətini anladılar və bunkerlər, silah depoları, səngərlər tikərək, şəhərdən mal-qara və ərzaq tədarükünü boşaldaraq şəhəri sürətlə möhkəmləndirmək üçün hərəkətə keçdilər. Sovetlər Qafqazı müdafiə edərkən Stalinqradda möhkəm mövqe tutmaq niyyətində idilər. Hitler qüvvələrini reaktiv olaraq iki qrupa ayırdı: A qrupu üç qrupdan ibarət olacaqdı, əsas qrup yenicə ələ keçirilmiş Rostovdan cənub-qərbdə Qara dəniz sahillərində vuruşaraq əsas limanları və Qara Dəniz donanmasını ortadan qaldıracaqdı. Onlar Qafqaz dağ silsilələrinin qərb keçidlərini tutacaq xüsusi təlim keçmiş dağ piyadaları ilə birlikdə işləyəcəkdilər. Üçüncü qrup, Zaqafqaziyanın şimal -şərqindən cənuba doğru gedərək Qroznını ələ keçirəcəkdi. Bu, hər üç qrupun şərqdə Xəzər dənizi boyunca Bakıya hücum etməsi ilə nəticələnəcəkdi. Digər qrup, Ordu B qrupu, sadəcə Stalinqradı işğal etmək tapşırığını yerinə yetirməli idi.
Hitler və generalları iki qüvvəni parçalayaraq böyük bir taktiki səhvə yol verdilər, hər ikisi də qeyri -kafi miqdarda insan gücünə sahib idi və həm havadan, həm də inkişaf etməmiş bir təchizat xətti ilə dəstəklənirdi. Ordu B qrupu, Stalinqradı ələ keçirə biləcək insan gücünə malik deyildi, ordu A qrupu isə qaynaq və təchizat xətləri zəifliyindən əziyyət çəkirdi. A qrupunun ehtiyatları yox idi, eyni zamanda sursat, mərmi və qumbaralar çatışmazlığından əziyyət çəkirdi. Alman Hava Qüvvələri olan Luftwaffe də hər iki cəbhədə faydalı ola bilməyəcək qədər incə uzanmışdı. Onlardan Stalinqradı yox etmək, Volqa çayı üzərindəki gəmiçilik əməliyyatlarını pozmaq, eyni zamanda Qara dəniz sahillərinə doğru irəliləməyə kömək etmək və Alman Hərbi Dəniz Qüvvələri ilə birlikdə Qara dəniz Donanmasına qarşı mübarizə aparmaq gözlənilirdi. Geniş Qafqazda müxtəlif vəzifələr, Luftwaffe -nin ən yaxşı halda narahatlıq yaratmasına səbəb oldu, çünki mərkəzi bir yerə diqqət yetirə bilmədilər və buna görə də vəzifələrinin heç birində uğur qazana bilmədilər. Hitler, əməliyyatlarının daha böyük əhəmiyyətə malik olduğunu düşündüyü üçün A qrupuna əlavə nəqliyyat və yanacaq da ayrıldı, bununla da B qrupunun Stalinqrada hücum etməsi üçün zəruri döyüş sursatlarının nəqli təxirə salındı və Sovet Qırmızı Ordusuna şəhərdəki müdafiələrini gücləndirmək üçün daha çox vaxt verildi. Hitlerin müşavirləri, qüvvələrini Stalinqrad üzərinə hücuma cəmləşdirməyin, sonra Qafqazda döyüşməyin daha yaxşı bir plan olduğuna inanırdılar. Hitler bundan imtina etdi və dedi: "Maykop və Qroznıdan neft almasam, bu savaşa son qoymalıyam".
Alman Ordusu A Qrupunun hücumu, Rudolf Konradın başçılıq etdiyi 49 -cu Dağ Korpusunun Nasistlər üçün Orta Qafqaz bölgəsinin ilkin keçidlərini alması ilə başladı. Sonradan baş verən qarşıdurma, hər iki tərəfdən taktiki uğursuzluqlar və ciddi pis idarəçiliklə keçdi. 49-cu Dağ Korpusu xəritələrin yerinə turist kitabçaları ilə Abxaziyanın paytaxtı Suxumiyə və ya müasir Gürcüstana doğru irəlilədi. Əldə edilən ən böyük xəritə 1: 200,000 miqyasında idi və taktiki planlaşdırma üçün çox kiçik idi. Almanlar, Cənubi Qafqaza doğru ən effektiv yolun Suxumi hərbi yolundan keçdiyi qənaətinə gəldilər. Bununla birlikdə, yolun yalnız 40 kilometr asfaltlandığını və sonrakı 105 kilometrin dar arabalı yollardan ibarət olduğunu başa düşmək üçün lazımi nəzarətə malik deyildilər. Buna görə də, əhatə olunan məsafənin böyük hissəsi piyada olacaq və alman qüvvələrini təchiz etmək çətin olacaqdı.
Təchizat xətləri və kəşfiyyatı nəzərdən keçirdikdə dağlıq ərazi almanlar üçün maddi -texniki baxımdan çətin oldu. Buna baxmayaraq, almanlar qəfil davranaraq Orta Qafqazda hərbi əməliyyat keçirilməsinə həyasızcasına qərar verdilər. Uzun bir münaqişə başqa bir seçim deyildi. Almanlar, əsgərdən əsgərə fərdi bacarıqlarda Sovetlərlə müqayisədə çox üstün olsa da, Sovet əsgərləri alman qüvvələrindən xeyli çox idi. Həm də sovetlərin bölgədə mübahisəsiz hava üstünlüyü və istehkam hazırlamaq üçün kifayət qədər vaxtı var idi.
Sovetlərin xeyrinə, almanlar bölgəyə yaxınlaşmadan çox əvvəl Qafqaz dağlarında qüvvələrin gücləndirilməsini əmr edilmişdi. Əraziyə geniş təlim və müşahidə aparmaq üçün əsgərlər göndərilmişdi, ixtilaf ölümlə cəzalandırıldı.Sovetlər, son tarixlərə və mandatlara əməl etsəydilər, almanlar yaxınlaşanda demək olar ki, keçilməz müdafiəyə sahib olardılar. Lakin, Qırmızı Ordu vacib nöqtələri düzgün şəkildə möhkəmləndirə, qoşun hazırlaya və lazımi təchizatla təmin edə bilmədi. Qoşunların nəinki dağlarda döyüş təcrübəsi yox idi, istehkam yerlərindən bir neçə kilometr uzaqdakı yaşayış məntəqələrində yaşayırdılar. Bu yaşayış məntəqələri hamısı daha aşağı yüksəkliklərdə idi, yəni sovetlər almanları əsas yerlərə cəlb etməyə cəsarət etdikdə, əsgərlər oksigenin az olduğu yüksəklik havasına uyğunlaşa bilmədilər, və bu yorğunluğa və yuxusuzluğa səbəb oldu. Bundan başqa, ucuz sovet kürəkləri quru torpağa qazılarkən əyilərək dağ yamacında səngərlənməni mümkünsüz edirdilər. Qırmızı Ordu həmçinin, adekvat radio rabitəsinə malik deyildi, ənənəvi bir ünsiyyət üsulunna - əllə çatdırılmadan asılı idilər. Bu, yüksək komandanlıq və məntəqələr arasındakı yazışmaların bir neçə gün çəkməsinə, komandirlərin həm düşmənin, həm də öz mövqelərinin fərqinə varmasında səhvlərə səbəb oldu. Nəhayət, sovetlər bir-iki min nəfərlik alay üçün iki-üç xəritə ayırırdı. Ümumiyyətlə, tövsiyə olunan təcrübə, dağlıq bölgələrdə döyüşərkən hər taqım üçün bir xəritənin olmasıdır ki, bu da 20-50 kişiyə bir xəritə deməkdir.
Regional keçidlərin ən önəmlisi olan Kluxor keçidində əsgərlər təbii mənzərənin almanlardan kifayət qədər qorunma təmin etdiyinə inanaraq əvvəlcədən səngər qazmadılar. Onlar yalnız bir neçə onluqlardan ibarət bir dəstə üçün kifayət qədər xəndək qazdılar. Hücum, Sovetlər üçün də sürpriz deyildi, rusların bir hissəsi ruhdan düşərək geri çəkilirdilər və bu səbəblə ordu almanlarla mübarizəni davam etdirmək gücünə malik deyildi. Alman kapitanı Harald von Hirschfeld gəldikdə, müdafiəçilər yoldaşlarının vəziyyətini görəndə artıq panikaya düşmüşdülər. Hirschfeld keçidi mühasirəyə almaq və sovetləri arxadan vurmaq qərarına gəldi. Almanların yalnız 41 itki verərək yüzlərlə müdafiəçinin 80 faizini öldürdüyü bildirilir. İtkilərdəki nisbət, ehtimal olunur ki, almanların xeyrinə 1-ə 30 qədər idi və bu, almanların vacib yolu nə qədər asanlıqla aldığını göstərir. Almanlar, sonradan əlavə Sovet qoşunlarının gəlməsi ilə dayandıqları Klyuç vadisi boyunca davam edərək Naxarda növbəti keçidi aldı. Bənzər səhnələr digər keçidlərdə də yer aldı və bu almanlara asan keçid imkanı verirdi. Qırmızı Ordudakı qoşunların, təchizatın və ünsiyyətin qeyri-kafiliyi kimi sovet yüksək komandanlığının taktiki uğursuzluqları və səhlənkar davranışları, çoxsaylı almanların vacib bölgəyə girməyinə imkan verərək gözlənilməz bir sürətli məğlubiyyətə səbəb oldu.
Qırmızı Ordu, xoşbəxtlikdən, Qafqazı ilk müdafiə etmələrinin əziyyət çəkdiyi problemləri başa düşdü və çətin vəziyyətdən tez çıxmağa çalışdı. Daxili İşlər Xalq Komissarı Lavrentiy Beria, Sovet dağlarının müdafiəsinə yenidən baxılmasına rəhbərlik edirdi. Müdafiəçilər üçün 110 radio tələb etdi, habelə Sovet qərargahı ilə birbaşa ünsiyyət qurmaq üçün on zabit təyin etdi. Beriya, zabitləri bütün zamanların ən böyük rus hərbi komandirlərindən biri hesab edilən Aleksandr Suvorovun yazdığı doktrinalardan istifadə edərək, dağ müharibəsi nəzəriyyəsi və strategiyaları haqqında da öyrətdi. Almanlar, Kluxorda rusların işğal edə bilmədikləri qayalara dırmaşaraq rusları istismar edə bildikləri üçün dırmaşma təliminin verilməsini əmr etdi. Beria, əsgərlərin dağlıq ərazidə effektiv olmaları üçün yüngül, kalorili qidalar yeməli olduqlarını da başa düşürdü.
Lavrentiy Beria'nın təkmilləşdirmələri, gözə çarpan problemləri aradan qaldırmaqla Qafqaz bölgəsinin dağlarında rusların döyüş qabiliyyətinə böyük fayda verdi. Sovetlər, yolları kəsmək üçün partlayıcılardan istifadə edərək almanların Qafqaz dağlarında irəliləməsini yavaşlatmağa çalışdılar. Bu dağıntılar işə yaramadı, çünki onlar daha çox yollar yaradırdı, amma sovetlər bunu bilmirdi, çünki keçidləri yalnız uzaqdan görə bilirdilər. Bundan əlavə, psixotik bir çılğınlıqda, sovetlər hələ də nəzarət etdikləri keçidləri sökməyə başladılar, hətta söküntülərin almanlara mane olmadığını aşkar edəndən sonra, nəhayət cəbhə bölgəsindəki bir çoxlarının dəhşətinə, sovet yüksək komandanlığı keçidlərə tank əleyhinə minalar və cəmi 138 tank əleyhinə tüfəng və ağır sursatı çatdırdı. Nəinki tank, at arabası da dar yollardan keçə bilmirdi. Alternativ olaraq, almanlar sovet keçidlərində demək olar ki, keçilməz istehkamlar qurdular. Nadir bir geri çəkilmə halında, sovet əsgərlərinə qarşı ölümcül olduğunu sübut edən şəxsi heyyətə qarşı minalar yerləşdirib Sovet Ordusu arasında narahatlıq və həddindən artıq ehtiyatlılıq yaradırdılar. Qırmızı Ordu, bölgədə alman hava əməliyyatlarının tam olmadığını aşkar etdi və köhnəlmiş I-15 və I-153 biplanlarından istifadə edərək alman mövqelərini darmadağın etdi. Xoşbəxtlikdən, iki təyyarənin də sürət çatışmazlığı, daha müasir təyyarələrə əlçatmaz olan dar dərələr arasında uçuş etməyə imkan verdi. Sovetlər, almanların işğal etdiyi Sançaro və Mahrux bölgələrinə 1000-ə yaxın bomba atdılar. Köhnəlmiş təyyarələr yaralı əsgərləri təxliyə etməyə və sursatı təsirli şəkildə çatdırmağa imkan verən dar və qısa uçuş-enmə zolaqlarından da istifadə edə bilirdilər. Bunun əksinə olaraq, alman Luftwaffe, Qafqaz dağ silsiləsindəki almanlara heç bir yardım göstərə bilmədi.
Sovetlərin Qafqazdakı hərbi təsirlərini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırdıqdan sonra, uzun müddət davam edən bir döyüşdə mübarizə apara bilməyəcəklərini başa düşərək, almanlar sovetlərin yanındakı Klıç vadisinin ətrafında sarılmaq üçün təxminən 1000 nəfərlik bir batalyon göndərdikdən sonra, nəhayət, sovetlər üçün qələbə gəldi. Sovet süvari patrulu, gecənin bir yarısında batalyonla qarşılaşdı, bu da erkən xəbərdarlığa və alman qüvvələrinin sonradan ətrafa alınmasına imkan verdi. Bu məğlubiyyətdən sonra əvvəllər qalib gələn alman komandirləri sovet müdafiəsindən narahat olmağa başladılar və Almaniyanın irəliləməsi dayandı. Sovetlər, düzgün geyim, yemək ləvazimatları və çadırlar kimi qeyri-kafi avadanlıqlarla Qafqazın girişinə gəldikdən sonra, qeyri-kafi avadanlıqları və aşağı əhval-ruhiyyələri nəticəsində məğlubiyyət ardından məğlubiyyətlə üzləşdilər. Lavrentiy Beria rəhbərliyi, Qırmızı Ordunu çəkmələrdən yuxarıya çəkdi, bu da Almaniyanın Orta Qafqaz dağ silsiləsindən irəliləməsinin qəti şəkildə dayandırılmasına imkan verdi.
Ruslar almanların dağlarda irəliləməsini dayandırsalar da, Şimal Cəbhəsində daha az uğur qazandılar. İlk və ən şimal Qafqaz neft şəhəri Maykop almanların əlinə keçdi. Yaz kampaniyasının məqsədi almanlar üçün əlçatan idi. Lakin, neft yataqlarının dağlıq ərazisi Almaniyanın əvvəllər məhv etdikləri obyektləri yenidən qurmaq səyləri üçün çətin olduğunu sübut etdi. Ruslar havadan da hücum etdilər və yerli sakinlər, almanların Maykopdan özləri üçün istifadə etmələrinə mane olaraq yenidənqurma işlərini də pozdular. Sovetlər eyni zamanda bütün neft, benzin və kerosin ehtiyatlarını təxliyə etdi, bütün neft quyularını tıxadı və qazma qurğularını qismən boşaltdı və ya basdırdı, bu da Almaniyanın yenidənqurma işlərini daha da cilovladı.
Maykopdan sonra Almaniyanın irəliləyişi Qroznını ələ keçirməyə yönəlmişdi, daha sonra Gürcüstan Hərbi Şosesi boyunca Bakıya doğru irəliləməyə almanların növbəti addımı ilə bağlı məsələlər ortaya çıxdı. Almanlar tərəfindən irəli sürülən bütün strategiyalar ya çox bahalı, ya çox vaxt aparan və ya hər ikisi idi. Bundan əlavə, Hitler Almaniyanın irəliləyişini zəiflədərək Stalinqrad hücumuna kömək etmək üçün 16-cı Motoatıcı Diviziyanı geri çəkdi.
Nəhayət, almanlar, neft emalı zavodlarının hələ də işlədiyinə inandıqları Qroznıya sürətli və sürpriz bir hücum etdilər. Almanların nəinki işçi qüvvəsi, hava üstünlüyü və möhkəmləndirməsi yox idi, ruslar da gündən-günə güclənirdi. Sentyabr ayına qədər sovetlər almanların irəliləyişini tamamilə dayandıraraq almanlara ağır itkilər verə bildilər. Bu, Zaqafqaziya cəbhəsini gücləndirmək üçün sovetlərə dəyərli vaxt verdiyi üçün alman komandanlığını məyus edirdi. Almanlar üçün məntiqi seçim Stalinqraddakı qüvvələrinin bir hissəsini Cənubi Qafqaz bölgəsinin daha qiymətli neft yataqlarına yönəltmək olardı. Bununla birlikdə, Stalinqraddakı qoşunların da ağır qüvvətləndirmələrə ehtiyacı var idi. Ağır döyüşlərdən sonra almanlar əhəmiyyətli irəliləyişlər etdilər və onların sayca az olan qüvvələri qış üçün Şərqi Qafqazda məskunlaşmağa qərar verdi.
Almanlar, Qafqaz dağlarının ilkin keçidlərini nisbətən rahatlıqla götürə bildilər, lakin aşağı endikləri zaman daha böyük müqavimətlə qarşılaşırdılar. Alman General Rudolf Konrad, qərargahına almanların aldıqları keçidləri qorumaq üçün minimum qüvvələr ayırmalarını və Gürcüstanın yaxınlığındakı Rus şəhəri Tuapsesə qədər Almaniyanın mübarizə aparmaq planı əvəzinə irəliləmələrini dayandırmalarını məsləhət görərək yazdı. General Konradın məsləhətini eşidən Hitler qəzəbləndi və nəticədə onu əvəz etdi.
Tuapse, Qara dəniz sahili boyunca olduğu üçün almanlar üçün strateji baxımdan əhəmiyyətli idi. Tuapse bölgəsini fəth etməklə ruslar Qara dənizdəki donanmasından, bölgədəki bazalarından və limanlarından məhrum olacaqdılar. Qərbdəki Qara dəniz sovetlərin əlindən çıxdıqdan sonra , almanlar cənub-şərqdə Bakıya doğru irəliləyəcəkdilər. Sovet generalı Andrey Qreçko bildirir ki,
"Tuapse istiqamətində uğurlu bir irəliləyiş, almanların Qara Dəniz Qrupunun 47-ci və 56-cı ordularını kəsib mühasirəyə almasını təmin edərdi. Bunu etməklə cəbhəni təxminən 200 kilometr daraldaraq Qara dəniz sahili boyunca hücum üçün təxminən 10 diviziyanı köçürə biləcək vəziyyətdə olardılar. Tsemess körfəzini, Gelenjik və Tuapse limanlarını, Novorossiysk dəniz sahillərini ələ keçirə, Zaqafqaziyaya girə, Qara dənizdəki Sovet donanmasının qalan hissələrini ələ keçirə və sonradan Kutaisi və Tiflisə hücum edə bilərdilər. "
General Qreçko, Tuapsedə müvəffəqiyyətli bir irəliləmənin təhlükələrini başa düşdü və almanlara qarşı ağır bir duruş sərgilədi. Ancaq, Konradın məktubundan sonra cəmi dörd gün davam edən mübarizədən sonra Hitler Almaniyanın bölgəyə hücumunun dayandırılmasını əmr etdi.
Ruslar bununla Qafqaz dağlarında mövqelərini geri almaq üçün güclü əks-hücuma başladılar. Sovetlər, nəhayət, qoşunlarını lazımi avadanlıq və istirahətlə təmin edərək, aralarında 10 günlük istirahət olmaqla 5 günlük döyüş turları təşkil etdilər. Lakin sonradan sovetlər 2000-dən çox itki verərək Kluxorda uğur qazana bilmədilər. Maruxda da 2000-ə yaxın itki verdilər. Eynilə, Elbrusda da sovetlər heç bir irəliləyiş əldə etmədi. Ən çətin döyüş Gürcüstan yaxınlığındakı Sançaroda baş verdi, əhəmiyyətsiz olan bəzi ərazilərin nəzarətini ələ ala bildilər. Bu, sovetlərin əks hücumun ilk uğuru idi. Sovetlər, Qafqazın müdafiəsi zamanı başlarına gələn əks hücum zamanı eyni çətin vəziyyətə düşdülər. Qafqazı işğal edən Rus 242 -ci Dağ Diviziyası, hər ikisi də ilk dəfə dağlarda olan Ordjonikidze bölgəsinin düzənliklərindən olan gürcülərdən və ukraynalılardan ibarət idi. Təlimləri qeyri-kafi olduğu üçün xizək sürə bilmirdilər və atıcılıq testlərində son dərəcə pis nəticə göstərirdilər.
Müvəffəqiyyətsiz əks hücumdan sonra sovetlər və almanlar xeyli çətin bir çıxılmaz vəziyyətdə qaldılar, hər iki tərəf münaqişənin əhəmiyyətli bir hissəsi üçün heç bir irəliləyiş əldə edə bilmədi. Dekabr ayında Almaniyanın yüksək komandanlığı, Sovet ordusunun Stalinqraddakı uğurlu əks hücumu nəticəsində mühasirəyə alınmaq təhlükəsi altında olduqları üçün A qrupunun Qafqazdan çıxarılmasını təklif etdi. Hitler bir ay ərzində qoşunları geri çəkməkdən imtina edirdi, sonunda generallarının yalvarışları nəticəsində Yanvar ayında geri çəkildi. Stalinqradda tam məhv olan Ordu B Qrupunun əziyyət çəkdiyi taleydən xilas olmaq üçün az bir zamanda qoşunların tam çıxarılması ayın sonuna qədər başa çatdı. Sovet xammalı tapşırığı inanılmaz dərəcədə uğursuz oldu, çünki ələ keçirilən yeganə əhəmiyyətli neft emalı zavodu olan Maykop, əhəmiyyətsiz miqdarda - cəmi 7 ton neft hasil edirdi. Almanlar, Maykopdan ayrılarkən 10.000 ton əvəzedilməz qazma qurğusu itirdi. Bu, qəhrəman sovet müdafiəsi ilə yanaşı, almanlar üçün Qafqazdakı münaqişənin tam başa çatmasını göstərirdi. A qrupu şimala çəkildi, Stalinqraddan geri çəkilən qüvvələrə qoşuldu və məğlub oldu. Taktiki üstünlük, müharibənin qalan hissəsi üçün hücumda qalan ruslara doğru keçdi. Almanlar, Azərbaycanın neftlə zəngin yataqlarını Sovet və Zaqafqaziya müharibələri nəticəsində ələ keçirmək məqsədinə heç vaxt çatmadılar. Almanlar, bilinməyən miqdarda xəstə və ya yaralı ilə Qafqaza hücumu zamanı təxminən 100.000 əsgər, sovetlər isə 170.000-dən çox xəstə və ya yaralı ilə 140.000-dən çox əsgər itirdi. Say baxımından sovetlərin məğlub kimi görünməsinə baxmayaraq, qiymətsiz Qafqaz bölgəsinə nəzarəti saxlamaq, itkilərə rəğmən Sovet İttifaqının qələbəsini göstərir.
Sovetlər, Stalinqradda məğlubiyyətə uğraması halında, baş verənlərin qarşısını almaq üçün qoşunların geri çəkilməsi nəticəsində itirilmiş torpaqlarını geri qaytarmaqda müvəffəqiyyətli olsalar da, Qafqazı daha yaxşı təchiz edilmiş və təlim keçmiş almanlara qarşı cəsarətlə müdafiə etmələrinin əhəmiyyəti böyükdür. Bu, İkinci Dünya Müharibəsinin şərq cəbhəsində baş verənlər arasında tez-tez diqqətdən kənarda qalır. Düzgün geyim, yuxu və yeməklə təmin edilmədikləri üçün onların avadanlıqları və təlimi olduqca qeyri -kafi idi. Yenə də məğlubiyyətləri Rusiyanı yanacaqsız qoyacağına görə, Azərbaycanın daxilində neftlə zəngin yataqlarını uğurla müdafiə etməyə davam etdilər. Əlavə olaraq, Qara və Xəzər dənizlərini əhatə edən sahil zolaqları ələ keçirilsə, sovetlər İngiltərə və Amerika müharibə təchizatından kəsiləcəkdi. Sovetlərin yanacaq istehsalının təxminən 95% -ni, habelə müttəfiqlərindən idxal etdiyi tədarüklərin yarısından çoxunu əldə etməsəydi, nasistlər, şübhəsiz ki, Rusiyanı əzib keçərdilər. Müttəfiqlərin ruslara təchizat çatdırmaq üçün çox az variantları olacaq, Rusiyanın öz təchizat xətləri yanacaq çatışmazlığından yararsız hala düşəcəkdi.
Rus döyüşçüləri üçün zəruri olan məhsuldar rus dəmir yolları və nəqliyyat vasitələri olmasaydı, ruslar bir neçə həftədən artıq döyüşə bilməyəcəkdilər. Müttəfiqlərin təchiz etdiyi cəbhə bölgələrinə döyüş sursatı, ərzaq, avadanlıq, artilleriya və qoşun daşıyan dəmir yollarına güvənirdilər. Qara dənizdəki dəmir yolları və limanları yararsız hala salınsaydı və ya Almaniyanın Zaqafqaziyanı müvəffəqiyyətlə fəth etməsi səbəbindən ələ keçirilsəydi, Qırmızı Ordu dağılacaqdı. Ordularını yavaş-yavaş məhv edəcək böyük, düzəlməz çatışmazlıqlardan əziyyət çəkəcəklər. Alman Blitzkrieg ilə üzləşdikdə, rusların almanların vətənlərinə girməsinə qarşı adekvat bir mübarizə aparmaq ehtimalı yox idi. Almanlar, asanlıqla Rusiyanı əzib keçə və Alman Şərq Cəbhəsindəki əksər qüvvələr qərbə doğru yönləndirilə bilərdi.
Almanların iki illik real bir fəth olan 1943 -cü ilə qədər Qafqazı ələ keçirdiklərini düşünək. Daha sonra qüvvələrinin böyük hissəsini Fransanı işğal etmək üçün qərbə ayıra bilər və ya eyni zamanda rusları ac və müdafiəsiz saxlayaraq İngiltərə materikinə hücum edə bilərlərdilər. Ruslar həm avadanlıq, həm də yemək üçün Qafqazda relyefinə və burada tapılan xammala çox güvənirdilər. Buna görə də, bütün müttəfiqlərin seyr edə biləcəyi bir vaxtda almanların sovetləri ələ keçirmək və ya yatırmaq üçün əhəmiyyətli miqdarda vəsait ayırmaq məcburiyyəti qalmayacaqdı, çünki Qafqazı ələ keçirmək, Sovetləri təchiz etmək üçün az variant buraxacaqdı. Xüsusən də, rusları azad etmək üçün müttəfiqlər, nasistlərin işğal etdiyi Avropanı keçməli olacaqdılar.
Almanlar, Qafqazı ələ keçirə bilmədilər və iki cəbhədə müharibədən qaynaqlanan böyük qüvvə çatışmazlığından əziyyət çəkirdilər. Əgər bu olmasaydı, müttəfiqlər D-Günündən sonra tez və uğurla irəliləyə bilməzdilər. Almanlar, D-Günündən sonrakı aylarda məğlubiyyət ardından məğlubiyyətə uğrayıdılar, çünki, sovetlər şərqdən, müttəfiqlər isə qərbdən irəliləyərək iki cəbhədə müharibə aparırdılar. Şərq cəbhəsinə ayrılan bütün qoşunlar qərb cəbhəsində vuruşsaydı, bütün alman müqaviməti müttəfiqlərin qarşısını almağa yönəlmiş olsaydı, ehtimal ki, müharibə daha uzun davam edərək hər iki tərəfdən daha çox itki ilə nəticələnərdi. Parlaq yanlış məlumatlar D-Günündə uğur qazanmağa imkan verdi və qərb cəbhəsindəki daha çox qoşun, ehtimal ki, ilk hücumun qarşısını ala bilməyəcəkdi. Ancaq Normandiya döyüşü, alman qüvvələrinin daha çox insan gücü və resurs ayıra biləcəyi üçün yalnız qərb cəbhəsinə yönəlmiş olsaydı, tarix kitablarında daha uzun müddət davam edəcəkdi.
Almanların 1943-cü ildə şərq cəbhəsində təxminən dörd milyon əsgəri var idi. Bu dörd milyon əsgərdən üçünü şərqdə rusları məğlub və ya ən azından tabe etdikdən sonra qərb cəbhəsinə yönəldiysəydi, 1944-cü ildə Normandiya Döyüşü müttəfiqlər üçün uğursuz ola bilərdi. Almanların 1944 -cü ildə qərb cəbhəsində təxminən iki milyon əsgəri vardı və Normandiyada 380.000 əsgərdən ibarət döyüş gücü cəmlənmişdi. Almanlar, sovet cəbhəsi ilə məşğul olmasaydılar, çox güman ki, Normandiyada müttəfiqlərin irəliləyişi və ya Overlord əməliyyatı müttəfiqlərin Berlinə doğru irəliləməsinə gətirib çıxardan döyüşlər zamanı daha çox canlı qüvvəyə malik olardılar. Almanlar, ruslar üzərində qələbədən sonra Rusiya döyüş gücünün yalnız yarısını qərbə əlavə etsəydi, şübhəsiz ki, müttəfiqlərin irəliləməsini çox çətinləşdirər və hər iki tərəfin daha çox itki verməsinə səbəb olardılar. Almanların Qafqazı fəth etməsinin nəticəsini və sonrakı hadisələri dəqiq proqnozlaşdırmaq mümkün olmasa da, aydındır ki, almanlar sovet limanlarını, sovet neftinin 95% -ni və ərzaq idxalının və istehsalının böyük hissəsini nəzarət altına alsaydılar, Qırmızı Orduya böyük sıxıntılar yaşadacaqdılar. Müharibənin gedişi əhəmiyyətli dərəcədə dəyişəcək, çox güman ki, Rusiya ələ keçiriləcək və ya ağır şəkildə məğlub ediləcəkdi.
Müharibənin başlanğıcında Avropanı müvəffəqiyyətlə işğal edən Alman Blitzkrieg (Blitz - şimşək, Krieg - müharibə) strategiyası, böyük yanacaq istehlakı hesabına düşmənlərini məhv etmək üçün Luftwaffe və Panzer tanklarının qabiliyyətlərindən çox istifadə edirdi. Almanlar, tanklar və təyyarələr kimi mexanikləşdirilmiş atıcı qüvvənin ağır istifadəsi ilə düşməni şoka salan sürətli, avtomobilə əsaslanan hücumlardan istifadə edirdilər. Bu uğurlu hücumlar ağır yanacaq istehlakı bahasına baş tuturdu və buna görə almanlar taktikadan qənaətlə istifadə edirdilər. Almanlar, 1941 -ci ildə ayda təxminən 7,25 milyon barel neft tələb edirdilər, halbuki yalnız ayda 5,35 milyon neft istehsal edə bilirdilər. 1941 -ci ilin may ayında Almaniya Ali Komandanlığı, neft ehtiyyatlarının eyni ilin avqustunda - cəmi üç ayda bitirəcəklərini təxmin etdi. Almanlar, müharibəni müsadirə edilmiş Avropada əldə edilən neftdən davam etdirə bildilər, lakin tezliklə Rusiyaya tərəf döndülər. Maykop, Qroznı və Bakı ildə 19, 32 və 170 milyon barel neft hasil edirdi ki, bu da Alman döyüş maşınını təmin etmək üçün kifayət qədər çox idi. Almanlar, Qafqazın neft yataqlarının fəth ediləcəyi təqdirdə müharibənin qalan hissəsi üçün yanacaqla bağlı narahatlıq keçirmədən əhəmiyyətli bir taktiki üstünlük əldə edəcəkdilər.
Sovetlər, neft ehtiyatlarını sürətlə genişləndirəcəkləri üçün ağır təchizat xəttinin ağırlaşmalarına məruz qalacaqdılar. Neft ehtiyatları olmasaydı, əsgərləri və döyüş sursatlarını ölkə daxilində daşıyan Rusiya dəmir yolları, sadəcə neft çatışmazlığından praktik olmayacaq və ya fəaliyyətini dayandıracaqdı. Rusların nəticədə Hərbi Dəniz Qüvvələrinə, avtomobillər və tanklar kimi quru nəqliyyatlarına və Hava Qüvvələrinə təchizat üçün yanacağı olmayacaq və neft anbarları boşaldıqdan sonra onlar tamamilə yararsız hala gələcəkdi. Yeganə həll yolu, asanlıqla müdafiə olunan Qafqaza bahalı və potensial olaraq məhsuldar olmayan əks-hücum olardı və ya alternativ olaraq yalnız Rusiyanın şimal limanlarına güvənmək olardı. Şimal limanlarında müttəfiq təchizat gəmiləri alman donanması tərəfindən tez-tez hücumlara məruz qalırdı. Münaqişə zamanı müttəfiqlər 85 tədarük gəmisini və 16 döyüş gəmisini itirdilər, tədarük cəhdləri zamanı bu prosesdə cəmi 4 alman döyüş gəmisi və 30 sualtı qayığı batdı. Müttəfiqlər, logistika baxımından şərqdə ikinci bir cəbhədə vuruşa bilmədikləri üçün suların tam nəzarətini ələ keçirərək almanların düzgün bir sıçrayışına mane ola bilmədilər, ancaq sovetləri arktik konvoyları ilə təmin etdilər. Bunlar, ruslara kömək etsə də, aldıqları sursatı neftsiz daşıya bilməyəcəkdilər. Müttəfiqlər, tüfəng, sursat və ya qida kimi göndərilə biləcək digər döyüş sursatını azaldaraq neft də göndərməli olacaqdılar. Buna görə də, nasistlər Qafqazı ələ keçirsəydilər, ruslar, ehtimal ki, bölgədəki çoxlu miqdarda təbii sərvətləri və limanları itirdikləri üçün müharibənin başlanğıcında talan ediləcəkdilər. Bu, nəzəri cəhətdən sarsıdıcı nəticələrə səbəb ola bilərdi, çünki nasistlər Asiyadakı yaponlara çata bilərdilər, bu da Aksisin İkinci Dünya Müharibəsi Teatrının böyük bir hissəsini təsirli şəkildə idarə etməsinə və bununla da müharibənin gedişatını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirməsinə imkan verərdi.
Almanlar, bahalı, lakin təsirli Blitzkrieglərini işlətməyə imkan verən neftə məhdudiyyətsiz giriş əldə etsəydilər, müttəfiqlərin itkiləri daha çox olardı. Yanacağa məhdudiyyətsiz çıxışı ilə nasistlər amansızcasına bütün Avropanı darmadağın edə bilər və çox rahat Asiyaya doğru irəliləyə bilərdilər. Bu, şübhəsiz ki, daha çox müttəfiqlərin və mülki şəxslərin ölümünə səbəb olacaqdı. Beləliklə, sovetlər qarşıdurmada daha çox itki versələr də, Qafqazın həyati əhəmiyyətli neft yataqlarını müdafiə etməklə daha böyük itkilərin qarşısını aldılar.
Müharibənin şərtlərindən asılı olmayaraq İkinci Dünya Müharibəsinin sonunu qəti şəkildə ifadə edəcək atom bombasının Amerika tərəfindən hazırlanması səbəbindən Qafqazın itirilməsi, ehtimal ki, müharibənin gedişatını və qalibləri dəyişdirməyəcəkdi. Lakin, sovet müdafiəsi Qafqazın həm almanlar, həm də sovetlər üçün strateji əhəmiyyətinə görə, Zaqafqaziyanın yerli xalqının töhfələri ilə yanaşı, daha böyük təqdirə layiqdir. Şimali Qafqazdakı insanlar Sovet hakimiyyətinə şiddətlə qarşı idilər və məcburi hərbi xidmətə çağırılana qədər almanlara qarşı müharibəyə heç bir kömək etmədilər. Lakin, Cənubi Qafqaz xalqları sovet mədəniyyətini qəbul etdilər və vətənlərini müdafiə edən rusların sıralarına həvəslə qatıldılar. Təxminən Azərbaycan əhalisinin 1/5 hissəsi və ya təxminən 600.000-800.000 kişi vətənini müdafiə edən Sovet ordusunda xidmət edirdi və neftçilərin təxminən 60 faizini qadınlar və yaşlılar təşkil edirdi. Qırmızı Ordu sıralarında təxminən 700 min etnik gürcü də xidmət edirdi. Nəhayət, təxminən 300-500 min erməni də orduda xidmət edirdi. Zaqafqaziyadan olan mülki şəxslərin və əsgərlərin yardımı Qafqaz döyüşündə hətta insan gücü baxımından da çox faydalı oldu. Lakin, mülki şəxslər daha da sovetlərə kömək edirdilər; Azərbaycanda yararlı, yaşı uyğun olan kişilərin çoxu orduda xidmət edirdi, qadınlar və yaşlı kişilər neft sənayesində yeni peşələr taparaq əlavə olaraq ruslara kömək edir və nasistlərin böyük ziyan vuran bir qələbəsinin qarşısını alırdılar. Qafqazdakı qələbəni müəyyən bir hadisə və ya bir qrup insanla əlaqələndirmək ədalətsiz və qeyri-dəqiqdir, lakin yekun nəticə hazırda tanınandan daha böyük təsir göstərmişdir.
Qafqaz döyüşündə Zaqafqaziya xalqının göstərdiyi töhfələrə və cəsarətli Sovet müdafiəsinə Amerika və Qərbi Avropa tarixşünaslığında çox əhəmiyyət verilmir. Amma, Qafqazın itirilməsi Avropa Teatrında hadisələrin çox fərqli bir şəkildə inkişaf etməsinə səbəb olardı. Qara dəniz limanlarının, Xəzər limanlarının və ilk növbədə Bakının neft yataqlarının taktiki əhəmiyyətinə görə Qafqazın itirilməsi, sovetlər üzərində əhəmiyyətli bir üstünlük və qərb cəbhəsinin gedişatını dəyişdirə bilərdi. Sovetlərin Qafqaza mal idxalına və Bakının istehsal etdiyi bol miqdarda neftə güvənməsi, sovetlərin Qafqazı itirməsinin Rusiyanın müharibə səylərinə geniş təsir edəcəyi və almanlar üçün əlverişli bir mövqe yaradacağı anlamına gəlirdi. İkinci Dünya Müharibəsi axislərin xeyrinə olan hadisələrlə tamamilə fərqli nəticələnə bilərdi. Almanlara neft istehlakı ilə əlaqədar narahatlıq keçirməyəcəyindən, qorxusuz bir şəkildə texnikaya əsaslanan Blitzkrieg strategiyasını istifadə etməyə imkan verəcəkdi. Beləliklə, sovetlər, Cənubi Qafqaz xalqları və Qafqazdakı bütün münaqişə qərb tarixində daha yüksək qiymətləndirilməyə layiqdir, çünki Qafqazın itirilməsi tarixi dəyişdirən dramatik nəticələrə səbəb olaraq nasistlərin xeyrinə olacaqdı.